فرش‌بافی و به طور خاص قالی‌بافی از مهمترین تولیدات دستی ترکمن است که در سالهای اخیر در حال نابودی است.

تولید زیراندازهای دستباف و دست‌ساز همچون قالی و نمد در دو سوی مرز ایران و ترکمنستان در میان اقوام ترکمن رواج دارد که در قسمت ایران، براثر عواملی همچون تحریم و سوء مدیریت دولتی و از دست رفتن بازارهای محلی و بین‌المللی روزهای دشواری را می‌گذراند.

آرنه گلی، مدیر مرکز مطالعات ترکمن درباره قدمت تاریخی فرش ترکمن می‌گوید: «ما فرشی داریم به نام «پازیریک» که شهرت جهانی دارد و قدمت این فرش پنج‌هزارساله است؛ با همین نقش و نگار فرش ترکمن کنونی که اغوز خان و ۲۴ فرزند و قبیله اغوز را به تصویر کشیده است.»

اغوز خان، پدر اساطیری ترکان تُرکمن و به عقیده برخی، جد مشترک همه ترک‌های جهان است.

امروزه فرش ترکمن با بیش از ۸۱۱ نقش‌مایه و طرح که نسل به نسل منتقل‌شده در نبود کارگاه رنگرزی گیاهی، مواد اولیه نامرغوب، رواج گونه‌های غیربومی فرش و حمایت نشدن از فرش‌بافان، این هنر اصیل و قدیمی را با چالش جدی روبه‌رو کرده است.

مدیر مرکز مطالعات ترکمن درباره چالش‌های کنونی فرش ترکمن می‌گوید: دلیلی که فرش ترکمن نتوانست آن‌طور که باید شناخته‌شده شود این است که در زمان اتحاد جماهیر شوروی، تمامی فرش‌های ترکمن با عنوان «فرش بخارا»، به سایر کشورها صادر می‌شد. به همین دلیل فرش ما نتوانست فرش ترکمن مشهور شود و در ایران نیز متأسفانه فرش ترکمن نتوانست در بازار برای خود جای باز کند و نتوانست با قالی کاشان و تبریز رقابت کند.

«دلیل این افت، فراهم نکردن امکانات از سوی حکومت برای صنعتگران این حرفه بود. دلیل دیگر عدم رقابت فرش ترکمن این بود که ما ترکمن‌ها در قالی از گل‌وبوته استفاده نمی‌کنیم چون به لحاظ اعتقادی ما ترکمن‌ها، استفاده از آن سمبل در فرش مناسب نیست و فقط از گل‌های هندسی استفاده می‌کنیم. این مسئله موجب یکنواخت شدن طرح فرش‌ها می‌شود و کاهش مشتری را به همراه دارد.»

دکتر حصل خانجانی، تولیدکننده و پژوهشگر فرش ترکمن در خصوص وضعیت کنونی این فرش می‌گوید: «متأسفانه درزمینهٔ صادرات فرش ترکمن، هیچ‌یک از تولیدکننده‌های ما تاکنون قدم مثبتی برنداشتند و تنها کار انجام‌شده تولید و توزیع فرش در منطقه ترکمن‌صحرا و نهایتاً سایر نقاط ایران است. بخش عمده توزیع فرش در نقاط مختلف کشور، در دست دلالان است. متأسفانه باید گفت که علت افت شدید صادرات فرش ترکمن، یکی دارا نبودن کیفیت مواد اولیه و کیفیت رنگرزی است. امروزه با گسترش فنّاوری، ریسندگی و رنگرزی با ماشین‌آلات انجام می‌شود و رنگرزی‌های گیاهی، جای خود را به رنگرزی شیمیایی داده است؛ درصورتی‌که تولیدکننده‌های بزرگ جهانی، از ریس ماشین و رنگرزی شیمیایی استفاده نمی‌کنند چراکه ریسندگی دستی و رنگرزی گیاهی در کیفیت فرش تأثیر چشم‌گیری دارد.»

صادرات فرش ترکمن با نام تجاری دیگر فرش‌ها

فرش دورو ابریشم، از برجسته‌ترین هنرهای بافندگان راز و جرگلان در خراسان شمالی است که ترکمن‌های این منطقه با روش و ظرافت خاص، نقش فرش را بر دار قالی گره می‌زنند؛ اما متأسفانه این فرش مورد غفلت قرارگرفته و سال‌ها است در فراز و نشیب به سر می‌برد. عدم مدیریت در این حوزه و از طرفی حمایت نشدن بافندگان و نبود بازار در کنار مشکلات اقتصادی در کشور، اوضاع فرش خراسان شمالی را دچار مشکلات مضاعف کرده است.

خانم خانجانی درباره فرش دورو ابریشم ترکمنی که به ثبت جهانی رسیده، می‌گوید: «بی‌توجهی به بازار فرش ترکمن و کم بودن دستمزدها، موجب شده است قالیباف‌های ترکمن، تمایلی به دوخت نقش ترکمنی نداشته باشند. متأسفانه قالیباف‌های ترکمن ابریشم‌دوز، طرح‌های قشقایی و تبریز را نیز صرفاً به خاطر درامد بیشتر انجام می‌دهند. این زمینه نابودی فرش دو روی ابریشمی «دویدوخ» را فراهم می‌کند. ازآنجایی‌که طرح فرش ترکمنی، ذهنی و انتزاعی است و دیگر دوخت طرح ترکمنی همچون گذشته انجام نمی‌شود، نسل‌های بعدی طرح فرش ترکمن را فراموش خواهند کرد.»

دویدوخ، روستایی مرزی در منطقه راز و جرگلان استان خراسان شمالی است که اهالی آن را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند. فرش دورو تمام ابریشم دویدوخ، یکی از نفیس‌ترین فرش‌هایی است که تنها در این روستا بافته می‌شود و شهرتی جهانی دارد.

جنس مواد فرش دوروی دویدوخ، از ابریشم خالص است که تمام نخ‌های آن از پیله کرم ابریشم در جرگلان به‌خصوص در روستای دویدخ تهیه می‌شود. همچنین زنان روستا خودشان رنگرزی این فرش‌ها را انجام می‌دهند.

چه مشکلاتی مانع پیشرفت فرش ترکمن شده است؟

آمارهای منتشرشده نشان می‌دهند حدوداً شصت هزار بافنده فرش در استان گلستان فعالیت می‌کنند که از این تعداد تنها ۳۸ هزار نفر با داشتنِ کارت شناسایی قالیبافی ساماندهی شده‌اند؛ حتی تعداد بیمه‌شدگان صنایع‌دستی و قالی‌بافی تا چند سال قبل در استان گلستان، حدوداً ۲۵ هزار نفر بود اما حالا این تعداد به ۹ هزار نفر کاهش پیداکرده است.

«سمیه» یکی از فرش‌بافان ساکن استان گلستان، درزمینهٔ مشکلات شغلی خود می‌گوید: «یکی از مشکلات اساسی ما این است که با کمترین حقوق کار می‌کنیم. به‌طور میانگین حقوق ماهیانه مابین ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان است. این مبلغ در ازای ۱۲ ساعت کار در طی شبانه‌روز، مقرون‌به‌صرفه نیست. از طرفی ما قالیباف‌ها بیمه نداریم و از مزایای بیمه تأمین اجتماعی برخوردار نیستیم. تنها می‌توانیم از بیمه عشایر استفاده کنیم که آن نیز دفترچه درمان ندارد.»

رئوف مفیدی از فعالین و کارآفرینان حوزه تولید فرش دستبافت در استان گلستان، با بیان اینکه در حال حاضر قیمت یک فرش ترکمن در اندازه سه در چهار متری، با رنگرزی شیمیایی، هفده میلیون تومان است می‌گوید: «چندی پیش یک فرش ترکمنِ حدودا چهار متر مربعی به یک مشتری خارجی به قیمت ۲۲۰۰ یورو به فروش رسید. این در حالی است که قیمت این فرش در ایران نهایتا ۳۰۰ دلار است.»

این فعال حوزه فرش ترکمن در ادامه می‌گوید: «در سال‌ ۹۴ رنگرزی گیاهی، حدوداً کیلویی ده هزار تومان تا بیست هزار تومان بود اما الآن، بعد از اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، قیمت رنگ‌ها نجومی شد. بیشتر رنگ‌ها از کشور چین وارد می‌شود و به همین دلیل، در حال حاضر قیمت رنگرزی در بازار، کمتر از صد هزار تومان نیست.»

مواد اولیه نامرغوب، نبود حمایت مالی، ساماندهی نشدن، بی‌توجهی به آموزش، آشنا نبودن به نیازهای بازار و نداشتن برنامه، موجب شده است فرش اصیل ترکمن رو به فراموشی رود و جایگاه واقعی‌اش را از دست دهد.

این مسئله نیازمند برپایی کارگاه‌های آموزشی، بالا بردن کیفیت، شناسنامه‌دار کردن قالی، ترویج آموزش و اصول سنتی فرش‌بافی در احیای دوباره قالی ترکمن و همچنین بیمه کردن قالیبافان است.

به نظر می‌رسد اگر دولت بتواند مشکلات فروش و بافت فرش را حل و از صادرات این محصول باارزش حمایت کند، فرش ترکمن علاوه بر بازارهای داخلی، سهم خود از بازارهای حاشیه خلیج‌فارس، اروپا و آمریکا را به دست خواهد آورد.